O ΤΑΞΙΤΖΗΣ (Α)

TAXI DRIVER
ΗΠΑ, 1976, Εγχρωμο, Dolby SR, 1.85:1
Σκηνοθεσία: Martin Scorsese
Σενάριο: Paul Shrader
Παραγωγή: Julia & Michael Phillips
Μουσική: Bernard Shrader
Φωτογραφία: Michael Chaapman
Μοντάζ: Tom Rolf, Melvin Shapiro
Παίζουν: Robert De Niro, Jodie Foster, Harvey Keitel, Leonard Harris, Cybill Sheperd, Albert brooks, Peter Boyle
Διανομή: ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ

Ο «Ταξιτζής» είναι σίγουρα η ταινία-σταθμός της δεκαετίας του ’70.

Ποιος είναι ο ΤΑΞΙΤΖΗΣ

Ο 26χρονος Travis Bickle, πεζοναύτης στο Βιετνάμ, χωρίς ιδιαίτερη παιδεία ή κοινωνικότητα, αποφασίζει να δουλεύει ταξιτζής όλες τις νύχτες της εβδομάδας, διότι βασανίζεται από αϋπνίες και από τους δαίμονές του. Πεπεισμένος ότι η ζωή πρέπει να έχει μια κανονικότητα, ερωτεύεται την ξανθιά Betsy, η οποία δουλεύει για τον υποψήφιο γερουσιαστή Palantine στο εκλογικό κέντρο της περιοχής. Στο πρώτο τους ήδη ραντεβού, την πηγαίνει σε πορνό σινεμά και διακόπτει υποσυνείδητα οποιαδήποτε δυνατότητα σχέσης μεταξύ τους. Γνωρίζει μια δωδεκάχρονη πόρνη, την Iris, θεωρεί ότι πρέπει να τη σώσει από τον «νταβατζή» της, ο κόσμος όλος, αυτός της νύχτας στη Ν.Υ., του φαίνεται βρόμικος και κακός. Μόνος, παρατηρητής περισσότερο, παρά δρων πρόσωπο, τρέφεται με αυτές τις εικόνες, που έρχονται σε αντίθεση με εκείνες της τηλεόρασης, που αποτελούν τη δεύτερη πηγή των παραστάσεών του για την πραγματικότητα. Κάποια στιγμή, αυτός ο χείμαρρος της μοναξιάς θα βρει διέξοδο σε μια πράξη κάθαρσης: το φόνο. Αποφασίζει να σκοτώσει τον Palantine, αλλά, επειδή δεν το καταφέρνει, σκοτώνει το μαστροπό της Iris και όποιον άλλο βρέθηκε μπροστά του εκείνη τη στιγμή. Αντί να καταδικαστεί, γίνεται ήρωας, προστάτης της ηθικής.
Όταν πρώτο-παίχτηκε αυτή η ταινία του Scorsese, ξεσήκωσε θύελλα αρνητικών και θετικών αντιδράσεων. Έχουν γραφτεί σελίδες επί σελίδων, έχουν αναλυθεί ο ήρωας και οι επιδράσεις των βίαιων σκηνών σε τέτοιο σημείο, που επηρέασαν την τότε πραγματικότητα του αμερικανικού κόσμου.

Ποιος είναι ο Travis Bickle

O Travis Bickle δεν είναι μοναδική περίπτωση ήρωα-αντιήρωα που κάποιος αποφάσισε να την κάνει ταινία. Η Αμερική της εποχής των 70s ήταν γεμάτη με τέτοια πρόσωπα. Σήμερα, παραμένει άκρως επίκαιρη και μοντέρνα, αφορά δε στην ελληνική πραγματικότητα περισσότερο παρά ποτέ.
Συχνό θέμα στις ταινίες του Scorsese η απώλεια του υποκειμένου μέσα στις πόλεις/λαβυρίνθους, και η σύγκρουσή του με την αστικοποίηση, την έλλειψη αξιών, τη μοντέρνα εποχή βρίσκει στον «Ταξιτζή» την καλύτερη εκδοχή της.
Η ειδοποιός διαφορά σε σχέση με τις άλλες ταινίες του είδους είναι ότι ο σκηνοθέτης, ο σεναριογράφος και ο βασικός ηθοποιός ήταν βαθύτατα συμφιλιωμένοι και όχι ιδιαίτερα φοβισμένοι με την έκφραση των αδυναμιών τους. Ο ίδιος ο σεναριογράφος λίγο καιρό πριν είχε έλθει πολύ κοντά σε αυτή την ψυχολογία, του μοναχικού, απελπισμένου ανθρώπου, είχε κάνει απόπειρα αυτοκτονίας, είχε μόλις χωρίσει από τη γυναίκα του και είχε μείνει χωρίς δουλειά. Όλη του η ενέργεια του «να πράξω αντί να παρατηρώ τη ζωή» βγήκε σαν χείμαρρος, ανάλογος με αυτόν του Travis, στη συγγραφή αυτού του σεναρίου. Ο ίδιος ο Scorsese ζούσε χρόνια συμφιλιωμένος με τις αϋπνίες του και όλοι λίγο πολύ γνωρίζουμε ότι ο De Niro είναι ένας άνθρωπος που δεν μιλά πολύ και εσωτερικεύει όλα αυτά που εισπράττει από τη ζωή, και ίσως για αυτό να είναι τόσο καλός ηθοποιός.

Ολόκληρη η ταινία προβάλλει την οπτική του Travis, αυτός αφηγείται μέσα από το προσωπικό ημερολόγιο, που κρατά ως μοναδική επαφή με την πραγματικότητα και την ανάγκη κοινωνικοποίησής του.
Η μηχανή λήψης έχει πάντα τον Travis μέσα στο κάδρο ή δείχνει ό,τι βλέπει αυτός. Βλέπουμε τα πάντα μέσα από τη δική του ματιά, αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο όπως τον αντιλαμβάνεται αυτός, και παρακολουθούμε την εξέλιξη της παράνοιάς του ή την κλιμάκωση της μοναξιάς του (όπως θέλει το βλέπει κανείς) μπροστά στα μάτια μας.
Αυτή η ανικανότητα επικοινωνίας είναι δηλωμένη κινηματογραφικά, με απλό, ξεκάθαρο και ιδιαίτερα τρυφερό τρόπο.

Η οπτική του Travis

Πρόκειται για μια ταινία με γρήγορο μοντάζ, λειτουργικές ελλείψεις και σφικτό ρυθμό. Όταν ένα πλάνο κρατά παραπάνω από τον επιβαλλόμενο ρυθμό, ο θεατής υποσυνείδητα εισπράττει μια διαφορετική πληροφορία, που βρίσκεται ακριβώς σε αυτή την επιπλέον διάρκεια.
Στη σκηνή του καφέ με τους ταξιτζήδες, για παράδειγμα, στο 16’ 54’’, δύο αντίθετες κινήσεις της μηχανής βάζουν στον ήρωά μας την πρώτη ιδέα απόκτησης όπλου, ενώ αμέσως μετά λέγεται μια άλλη πληροφορία που δεν τον αφορά και η κάμερα ξαναπαίρνει απόσταση. Αυτά τα δύο κοντινά πλάνα, του Travis και του ποτηριού, διαρκούν πολύ περισσότερο από όσο θα άντεχαν «κανονικά», σε μια νατουραλιστική προσέγγιση του θέματος. Ο ίδιος ο μοντέρ της ταινίας ομολογεί (στο φοβερά ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ που βρίσκεται στο DVD περιοχής 2) ότι ήθελε να κόψει αυτά τα δύο πλάνα, διότι τα θεωρούσε μεγάλα, αλλά ο Scorsese τού έλεγε να τα αφήσει μεγαλύτερα. Όταν είδε το αποτέλεσμα, κατάλαβε ότι αυτή η επιπλέον διάρκεια υποχρεώνει το θεατή να αρχίσει να ξαναβλέπει το πλάνο, από τη στιγμή που θεωρούσε ότι θα έπρεπε να κοπεί, και το σηματοδοτεί διαφορετικά. Η μη νατουραλιστική προσέγγιση είναι συχνό φαινόμενο μέσα στην ταινία. Πολύ συχνά, όταν είμαστε μέσα στο ταξί δεν ακούμε την πόρτα να ανοίγει ή να κλείνει, τον πελάτη να λέει τη διαδρομή και τα υπόλοιπα ρεαλιστικά πράγματα. Όχι από σνομπισμό απέναντι στο ρεαλισμό, αλλά γιατί οποιοδήποτε νατουραλιστικό στοιχείο θα έκανε το θεατή να ξεχάσει τη μοναξιά του Travis, θα θεωρούσε αυτά τα στοιχεία φυσιολογικά (κάποιος μπαίνει, μια πόρτα κλείνει, κάτι λέει…) και δεν θα προλάβαινε να εισπράξει τον κοινωνικό αποκλεισμό που βιώνει ο ήρωας. Αντίθετα, με την αφαίρεση αυτών των στοιχείων και με τη μουσική του Herrmann η συναισθηματική κατάσταση του Travis δηλώνεται οριστικά και αμετάκλητα ως αυτή του μοναχικού ανθρώπου, μέσα σε μια πληθώρα γνώριμων κινήσεων όπου δεν ανταλλάσσει τίποτα με κανέναν.

Η οπτική του Scorsese

Η πιο εντυπωσιακή λήψη που εικονοποιεί την απόρριψη του ήρωα και την όλο και αυξανόμενη μοναξιά του, είναι αυτή που περιγράφει το τελευταίο τηλεφώνημα στην Betsy (35’). Ενώ μιλά στο τηλέφωνο, η κάμερα τον αφήνει και πηγαίνει στον άδειο διάδρομο: η απόλυτη μοναξιά και άρνηση. Ο Travis, αφού τελειώσει το τηλέφωνο, το οποίο έχουμε ακούσει off πάνω στον άδειο διάδρομο, μπαίνει στο κάδρο: ήλθε στο στοιχείο του.
Όταν πλέον αποφασίζει να αγοράσει τα όπλα, αρχίζουν να προστίθενται στην αφήγηση ηχητικές λεπτομέρειες που κλιμακώνουν ασυνείδητα την αγωνία του θεατή. «Το 38άρι είναι αστείο, παιδικό όπλο» του λέει ο ντίλερ και ο Travis το κατευθύνει προς το παράθυρο. Εκεί, ακούγεται ένα γέλιο/κλάμα μικρού παιδιού (52’).
Στο 63’, ακούγεται η περιβόητη φράση της σκηνής του καθρέφτη, «You talkin’ to me?», την οποία προσέθεσε ο De Niro κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας του ρόλου. Ας μην ξεχνάμε ότι ο De Niro δούλεψε ταξιτζής για μια περίοδο της ζωής του και μελέτησε τις ψυχικές ασθένειες, ώστε να μπορέσει να αποδώσει πιο σωστά το ρόλο –και το πέτυχε.
Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο σε αυτή την περιβόητη σκηνή είναι το διπλό πλάνο αμέσως μετά, στο 64’ 33. Η σκηνή αρχίζει με μια διπλή λήψη του ίδιου πλάνου, ο De Niro προφίλ, στρέφεται προς την κάμερα, σαν να μην έχει αποφασίσει αν όλα αυτά θα τα αφήσει να συμβούν και μετά ακούγεται η φωνή του off, «Listen… Βλέπετε έναν άνθρωπο που όρθωσε το ανάστημά του» και τον βλέπουμε μικρό και μόνο ξαπλωμένο στο κρεβάτι του, σαν ένα άρρωστο παιδί που δεν μπορεί να αντιδράσει. Η σκηνή κλείνει με τον Travis να πυροβολεί «στα ψέματα» μπροστά στον καθρέφτη, να λέει «είσαι νεκρός» στον εαυτό του και σε όλους τους άλλους, ενώ στο επόμενο πλάνο (νυχτερινό δρόμου με το ταξί εν κινήσει και με νερά που ξεπλένουν, στο πρώτο πλάνο) ακούγεται η κραυγή μιας γυναίκας (65’). Το πρώτο περιπολικό που βλέπουμε σε όλη την ταινία, με τη σειρήνα του αναμμένη, εμφανίζεται σε αυτό ακριβώς το σημείο, προτού ο Travis κάνει τον πρώτο του φόνο. Το έγκλημα μένει ατιμώρητο και ο Travis συνεχίζει τη ζωή του και την πορεία του προς την απόλυτη παράνοια, την ενασχόληση με τον εαυτό του.
Η επόμενη σκηνή της τηλεόρασης (70’) με το χωρισμό του ζεύγους και την ταύτιση του Travis με τον πληγωμένο σύζυγο και την άκαρδη γυναίκα που τον παρατά, είναι το εφαλτήριο για την αρχή της δράσης και της κάθαρσης.
Όλοι, ακόμα και ο μαστροπός, παίζουν με τα σύμβολα του θανάτου, όπλα, σκοτώματα, αρνήσεις, και η δεύτερη σειρήνα ακούγεται πια όταν μπαίνει με την Iris στο ξενοδοχείο, στο 74’, εκεί που το παιχνίδι έχει κριθεί.
O Bernar Herrmann, ενώ αρχικά είχε αρνηθεί να γράψει τη μουσική της ταινίας, όταν είδε το υλικό αποφάσισε να την κάνει και δεν είχε άδικο, διότι είναι μία από τις καλύτερες στον παγκόσμιο κινηματογράφο και, συμπτωματικά, ήταν και η τελευταία του.

Ο ΤΑΞΙΤΖΗΣ 25 Χρόνια μετά

Ο «Ταξιτζής» τα τελευταία χρόνια είχε πολλά προβλήματα με το αρνητικό του, το οποίο είχε αρχίσει να ξεθωριάζει. Η Columbia Pictures αναπαλαίωσε την κόπια και, έπειτα από την επέμβαση του ίδιου του Scorsese, η βιαιότερη σκηνή της ταινίας και μία από τις πιο βίαιες του κινηματογράφου, διατηρήθηκε στο χρώμα της σέπιας, διότι, όπως πολύ σωστά επισήμανε και ο σκηνοθέτης της, τότε που κατασκευάστηκε, για τους γνωστούς λόγους της λογοκρισίας κρίθηκε πιο κατάλληλο το χρώμα της σέπιας από το καθαρό κόκκινο (που θα έδειχνε όλη την αγριότητα της σκηνής) και είναι μάλλον ανούσιο να το αλλάξουμε σήμερα, αφού η ταινία ανήκει στην εποχή της.
Ανεκδοτολογικά αναφέρω ότι ο Spielberg δήλωσε δημόσια σε εκδήλωση προς τιμή του Martin Scorsese, για το ίδρυμα των δικαιωμάτων των Αμερικανών καλλιτεχνών το Φεβρουάριο του ’96, με πρόφαση την νέα κόπια του Ταξιτζή ότι ένα βράδυ ο Scorsese, τότε, που δεν έλεγχε ακόμα το τελικό cut των ταινιών του, τηλεφώνησε στον Spielberg και του έλεγε θυμωμένα ότι οργανώνει τη δολοφονία του προέδρου της Columbia που ήθελε να του αλλάξει το μοντάζ για να χαρακτηριστεί η ταινία από X σε G.

Πρόκειται για μια αριστουργηματική ταινία, που δεν αρκεί να την έχει παρακολουθήσει κανείς μία φορά. Εάν μάλιστα έχετε να τη δείτε από τότε που πρώτο-παίχτηκε στους κινηματογράφους, έχετε ένα λόγο παραπάνω να την ξαναδείτε, διότι πλέον αφορά στην ελληνική πραγματικότητα (και όχι μόνο) και σήμερα μπορεί να γίνει πλήρως κατανοητή, απολαυστική και διδακτική, όπως οφείλει κάθε μεγάλο έργο τέχνης.

Ενδιαφέροντες δικτυακοί τόποι
www.wynd.org/taxidriver/html
ανάλυση της ταινίας που παίρνει υπ’ όψιν της τις προηγούμενες δουλειές του Martin Scorsese.
http://www.accessone.com/~jc/taxi1.html όλες οι φωτογραφίες που θα θέλατε να δείτε και πολλές ατάκες από την ταινία
http://www.msu.edu/user/svoboda1/taxi_driver/
Δικτυακός τόπος αφιερωμένος εξ ολοκλήρου στην ταινία

Ηλέκτρα Βενάκη
Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό HiTECH, τεύχος 52, Σεπτέμβριος 2000